در آغاز پاییز ۱۴۰۲ به دوکتاب برخوردم: یکی «روشنفکران جهان عرب» تالیف دکتر مسعود فکری و دیگری ادبیات روشنفکری در ایران تالیف دکتر سید حسن فاضلی و استاد حسن خوش چشم آرانی. من بر آنم که در مقام مقدمه نویسی به مقوله روشنفکری در جهان اسلام و جنگ سنت و مدرنیته در کشورهای مسلمان هم از منظر فلسفی و هم از منظر حقوقی بپردازم.
انتخاب موضوع مهم ولی مغفول ادبیات روشنفکری ایران و جهان اسلام، نشان از آن می دهد که پژوهشگران و نویسندگان این کتاب ها،عوامل و علل بحران فرهنگی، اجتماعی و سیاسی کشورهای مسلمان را ماندن ما بر دوراهی سنت و مدرنیته تشخیص داده اند و این قدم اول برای یافتن راه علاج مشکلات و حل مسایل و معضلات است. نهضت اصلاحات در عثمانی و تجدد خواهی در مصر ، ایران و حتی افغانستان (به پیشگامی امان الله خان پادشاه تجددطلبی که قبل از رضا شاه در ایران از زنان کشف حجاب کرد)، تاریخچه ای درخور تامل دارد.
کتاب ادبیات روشنفکری ایران، مهم ترین و حساس ترین محل نزاع در روند توسعه فرهنگی و اجتماعی و سیاسی ایران یعنی برخورد یک جامعه سنتی با روند مدرنیته را به نحو شایسته ای تشریح و تبیین می کند. این کتاب با تسهیم به نسبت درست و منطقی، روشنفکران ایرانی و عوامل و ابزار تجدد طلبی را در طول تاریخ دویست ساله اخیر ارائه می دهد و چه پیش قراولان و چه پس قراولان را از آخوندوف و میرزا ملکم خان بگیرید تا چهره های شاخص روشنفکری نسل امروز، و همه آنان را که خواستار و زمینه ساز تحول ایران از جامعه سنتی به جامعه مدرن بودند، شناسایی و معرفی می کند. آرا و اندیشه های سه چهار تن از این روشنفکران پیشگام را مورد بررسی و کند و‌کاو قرار می دهد و به خوبی بازتاب آنها را برمی شمارد؛ کتابی چنین درخور خواندن و موجب اندیشیدن است.
مشکل اما اینجاست که اولا آثار این بزرگان در عصر خودشان به طور فراگیر به سمع و نظر اکثریت مردم نمی رسید. ثانیاً. در برابر نقطه نظرات این روشنفکران، انبوهی از قلم به دستان به تولید آثار مکتوب در جهت ضدیت و مخالفت با این روشنفکران می پرداختند. ثالثا. هیچ کدام از روشنفکران خود قدرت اجرای طرح های خود را نداشتند و در عمل اجرای آنها به دست قدرتمندانی ممکن بود که منابع مالی و قدرت اجرایی را در اختیار داشتند، ولی خودشان نه روشنفکر بودند و نه روشنفکری و روشنفکران را قبول داشتند.
همان طور که نویسندگان این کتاب بیان کرده اند، تقابل و تنازع عملی بین سنت گرایان و تجدد خواهان، از پس شکست ایران از روسیه در عهد فتحعلیشاه شروع شد و تا امروز همچنان ادامه دارد. کتاب به خوبی از آقا محمدخان و فتوحات او شروع می کند و با عنایت به محصور ماندن ایران بین سه دولت بزرگتر انگلیس، روسیه تزاری و عثمانی محدودیت های عملی عبور ایران از سنت به مدرنیته را نشان می دهد و تاکید می کند که در این روند در حوزه نظر و اندیشه، مهاجرت و مهاجران، سفیران و دانشجویان اعزامی، مترجمان و مطبوعاتیان، و البته سیاستمدارانی چون عباس میرزا، قایم مقام و امیر کبیر تحرکاتی نصفه نیمه داشتند. من می خواهم همسو با دکتر فاضلی و استاد خوش چشم آرانی، اضافه کنم که تحت تاثیر مستقیم همین تحرکات، سرانجام پیروزی انقلاب مشروطیت، سرفصل جدیدی را در فرایند حاکمیت قانون و تضمین حقوق شهروندان آغاز کرد، اما باز هم آرمان های روشنفکران به گل نشست.
اگرچه تندروان مشروطه، شیخ فضل‌الله نوری را که مدافع مشروعه در برابر مشروطه و نماد سنت دینی بود، بر دار زدند، اما در نهایت روشنفکران ایرانی طوعا یا کرها با فاصله ای بیست ساله مجبور شدند که تمام دستاوردهای مشروطیت و آرمان های آزادی طلبانه را رها کنند و برای نیل به بعضی از اهداف خود به دیکتاتوری رضاشاه تسلیم شوند.
فروغی، تیمورتاش، داور و دیگر رجال سکولار و ترقی خواه پس از مشروطه ، به کارگزاران پهلوی اول و امثال خانلری به کارگزار پهلوی دوم، تبدیل شدند. البته تا فرمانبر بودند. تا حدودی خدماتی هم کردند. اما مهم این بود که ساختارهای بنیادین جامعه مدرن به وجود نیامد، یعنی ساز و کاری که اکثریت مردم بتوانند با مشارکت سیاسی آزاد و دموکراتیک، و البته بدون تلفات جانی و مالی، دولت ها را نصب و عزل و انتظارات خود را برآورده کنند.
عکس العمل این ابتر ماندن آرمان های روشنفکری هم، استقبال از طرح بازگشت به خویش و روی آوردن به سنت برای رها شدن از مدرنیته ای بی محتوا بود. علی شریعتی گل کرد و من در اوج محبوبیت او قصه ای اجتماعی انتقادی با محوریت شریعتی نوشتم با عنوان « روضه خوانی در خانه های نوساز» که ساواک آن را جمع کرد. پیش از شریعتی هم غرب زدگی و در خدمت و خیانت روشنفکران جلال آل احمد. دفاع از سنت و شریعت را باب کرده بود.
Comments are closed.