چرا هر شب سوره ”تبارک الذی“ را می‌خوانیم؟!

سوره‌ی ”تبارک الذی“ سوره‌ی مبارکی است. پیامبر صلى الله علیه وسلم آرزو داشت که این سوره در قلب تمام افراد امتش باشد. حضرت ابن عباس رضی الله عنهما به مردی گفت: آیا نکته‌ی ظریفی را به تو نگویم که از آن خوشحال بشوی؟

گفت: بله، ای ابا عباس! خداوند بر تو رحمت کند.

ابن عباس رضی الله عنهما گفت: ﴿تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ﴾ را بخوان و آن را حفظ کن و به خانواده، فرزندان و کودکانِ خانه و همسایگانت یاد ده که این سوره نجات دهنده است و در روز قیامت نزد پروردگار برای خواننده‌ی خود مجادله می‌کند و از پروردگارش می‌خواهد که او را اگر در دل آتش هم باشد، نجات دهد و نیز خداوند به سبب این سوره، تلاوت کننده‌اش را از عذاب قبر می‌رهاند.

حضرت ابن عباس رضی الله عنهما بیان کرد که پیامبر خدا صلى الله علیه وسلم فرمودند: «وَدِدْتُ أَنَّهَا فِی قَلْبِ کُلِّ إِنْسَانٍ مِنْ أُمَّتِی»؛ دوست دارم که این سوره در دل هر یک از افراد امتم باشد. (المطالب العالیه بزوائد المسانید الثمانیه: ۱۵/ ۳۷۱؛ وقال ابن حجر فی نتائج الأفکار: ۵/ ۵۳: هذا حدیث حسن غریب. وأخرجه الحاکم فی مستدرکه: ۱/ ۵۶۵، مختصرًا، وقال: هذا إسناد عند الیمانیین صحیح، ولم یخرجاه.)

این راهنمایی‌ای از جانب آن‌حضرت صلى الله علیه وسلم برای هر مسلمان است که این سوره را حفظ کرده و آن را به خانواده و همسایگانش یاد دهد.

اما چرا هر شب این سوره را می‌خوانیم؟

در این باره اندیشه کردم؛ دیدم که این سوره به خاطر اسباب آتی خوانده می‌شود:

♦ اوّلاً: به خاطر پیروی از پیامبر اکرم صلى الله علیه وسلم؛ جابر رضی الله عنه می‌گوید: «پیامبر صلى الله علیه وسلم تا زمانی که سوره‌های ”الم تنزیل“ و ”تبارک الذی بیده الملک“ را نمی‌خواند، نمی‌خوابید.» (ترمذی: ۲۸۹۲) پس هنگامی که تو آن را بخوانی، پیرو سنت آن‌حضرت صلى الله علیه وسلم قرار خواهی گرفت.

♦ ثانیاً: سبب شفاعت و آمرزش گناهان است؛ پیامبر صلى الله علیه وسلم می‌فرمایند: «إِنَّ سُورهً مِنَ القُرآنِ ثَلَاثُونَ آیهً، شَفَعَتْ لِرَجُلٍ حَتىٰ غُفِرَ لَهُ، وَهِیَ سُورَهُ تَبَارَکَ الّذِی بِیَدِهِ المُلْکُ»؛ همانا سوره‌ای از قرآن کریم که دارای سی آیه است، برای شخصی سفارش کرد تا اینکه آمرزیده شد، و آن سوره‌ی ”تبارک الذی“ است. (ترمذی: ۲۸۹۱، وقال: حدیث حسن.)

♦ ثالثاً: این سوره از عذاب قبر نجات می‌دهد؛ حضرت عبدالله بن مسعود رضی الله عنه می‌گوید: «کسی که ﴿تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ﴾ را هر شب بخواند، الله تعالىٰ به خاطر این سوره، عذاب قبر را از او باز می‌دارد. و ما در زمان رسول خدا صلى الله علیه وسلم این سوره را ”مانعه/ بازدارنده“ نامیده بودیم و در کتاب خدا هم موجود است و سوره‌ای است که هر کس آن را شب‌ها بخواند، کار بسیار خوب و شایسته‌ای انجام داده است.» (رواه النسائی فی عمل الیوم واللیله: ۷۱۱، وقال ابن حجر فی نتائج الأفکار: ۵/ ۵۱: هذا حدیث حسن، ورواه الحاکم فی تفسیر سوره الملک: ۲/ ۴۹۸، وقال: صحیح الإِسناد ولم یُخرِجاه، ووافقه الذهبی.)

♦ رابعاً: دو صفت از صفات کمال را – که الله تعالىٰ به آنها موصوف است – در دل مسلمان راسخ می‌کند؛ الله تعالىٰ مالک الملک و قادر مقتدر است و در ملک و بندگانش هر گونه تصرفی که بخواهد، انجام می‌دهد و سوره را نیز با همین سخن آغاز کرده است: ﴿تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیر﴾ [ملک: ۱]؛ «پر برکت و بزرگوار است آن ذاتی که فرمانروایی جهان هستی به دست اوست و او بر هر چیز تواناست.» لذا هر که یقین داشته باشد که الله تعالىٰ مالک الملک و بر هر چیز تواناست، قلبش مطمئن شده و روحش آرام می‌گیرد و با انوار رضایت، رنگ می‌گیرد.

♦ خامساً: این سوره ما را از سبب وجودمان در این زندگانی خبر می‌دهد؛ این سؤالی است که دائماً انسان از خود می‌پرسد که چرا آمده‌ام، آمدنم بهر چه بود؟ خداوند سبحان چنین جواب می‌دهد: ﴿الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاهَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا﴾ [مُلک: ۲]؛ «آن ذاتی که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما نیکوکارتر است.» گویا الله تعالىٰ می‌خواهد به تو بگوید: ای مسلمان! تو بیهوده آفریده نشده‌ای: ﴿أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاکُمْ عَبَثًا﴾ [مؤمنون: ۱۱۵]؛ «آیا گمان کردید که شما را بیهوده آفریده‌ایم؟» بلکه برای عمل در این زندگانی آفریده شده‌ای و لازم است که این عمل متصف به ”احسان“ باشد.

در اینجا ملاحظه می‌کنیم که خداوند سبحان نگفت که چه کسی بیشتر عمل می‌کند: «أَکْثَرُکُمْ عَمَلاً»؛ چرا که کثرت در میزان خداوندی تا زمانی که منضبط با شرع و رضای الهی نباشد، هیچ فایده‌ای ندارد، بلکه فرمود: ﴿أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً﴾؛ «چه کسی بهتر عمل می‌کند.» و این بزرگترین آزمایشی است که ما در دنیا با آن مواجهیم. لهٰذا بر مسلمانی که هر شب این سوره را می‌خواند، لازم است که در این آیه تأمل کند تا اینکه معانی احسان در قلبش راسخ گردند و چون صبحگاه از خواب برمی‌خیزد و به گوشه و کناره‌های زمین می‌رود، در پی عمل بهتر باشد.

از مظاهر عمل بهتر این است که مطابق با شریعت الله تعالىٰ باشد؛ لذا بر هر فرد مسلمان در هر کار و تخصصی که باشد، لازم است که نسبت به کارش از علما بپرسد و حکم شرعی آن را جویا شود. اگر شغل او خدای عزوجل را راضی می‌گرداند، آرامش می‌یابد وگرنه آن را رها کند.

♦ از مظاهر عمل بهتر، اخلاص در آن عمل است و عملی که خالی از اخلاص باشد، دوباره به صاحبش برگشت داده می‌شود. پیامبر صلى الله علیه وسلم می‌فرمایند: «مَنْ أَحَبَّ لِلّٰهِ وَأَبْغَضَ لِلّٰهِ وَأَعْطَىٰ لِلّٰهِ وَمَنَعَ لِلّٰهِ فَقَدْ اسْتَکْمَلَ الإِیْمَانَ»؛ هر کس، دیگری را به خاطر خدا دوست داشته باشد و به خاطر خدا از کسی متنفر باشد و به خاطر خدا بدهد و به خاطر خدا بازدارد، ایمانش را کامل کرده است. (أبوداود: ۴۶۸۱)

از دیگر مظاهر عمل بهتر، محکم‌کاری است؛ پیامبر اکرم صلى الله علیه وسلم می‌فرمایند: «إِنَّ اللهَ یُحِبُّ الرَّجُلَ إِذَا عَمِلَ عَمَلاً أَنْ یُتْقِنَهُ»؛ خداوند متعال دوست دارد شخصی که کاری انجام می‌دهد، آن را محکم کند. (رواه الطبرانی فی الأوسط: ۸۹۱)

محکم‌کاری در هر کاری که مسلمان انجام می‌دهد، پسندیده است تا اینکه با دنیای شگفتِ اطرافش هماهنگ شود. مگر نه این است که خداوند متعال در این سوره می‌فرماید: ﴿الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَا تَرىٰ فِی خَلْقِ الرَّحْمٰنِ مِنْ تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرىٰ مِنْ فُطُورٍ﴾ [ملک: ۳]؛ «آن ذاتی که هفت آسمان را بر فراز یکدیگر آفرید؛ در آفرینش (خدای) رحمان هیچ خلل و بی‌نظمی‌ای نمی‌بینی. باز چشم بگردان، آیا نقصانی (و شکافی) می‌بینی؟»

گویا الله سبحانه وتعالىٰ می‌گوید: ای انسان! به این جهان زیبا که در صنعتش نظیری ندارد، بنگر و سعی کن که اعمالت را همانند این جهانی که در آن زندگی می‌کنی، کامل و محکم بگردانی!

رسول خدا صلى الله علیه وسلم می‌فرمایند: «إِنَّ اللهَ کَتَبَ الإِحْسَانَ عَلىٰ کُلِّ شَیءٍ، فَإِذَا قَتَلْتُمْ فَأَحْسِنُوا القِتْلَهَ، وَإِذَا ذَبَحْتُمْ فَأَحْسِنُوا الذِّبْحَ، وَلیُحِدَّ أَحَدُکُمْ شَفْرَتَهُ فَلْیُرِحْ ذَبِیْحَتَهُ»؛ همانا خداوند متعال در انجام هر عملی، نکویی را لازم کرده است؛ پس هرگاه کُشتید، به خوبی بکُشید و اگر حیوانی را ذبح کردید، به خوبی ذبح کنید و باید که هر یک از شما کارد خود را تیز کند تا حیوان قربانی را آسوده گرداند. (مسلم: ۱۹۵۵)

و نیز فرمودند: «إِنَّ اللهَ جَمِیلٌ یُحِبُّ الجَمَالَ»؛ یقیناً خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد. (مسلم: ۹۱)

خداوند متعال، ما را از حال جوانانی که به پروردگارشان ایمان آوردند، خبر داده است: ﴿فَابْعَثُوا أَحَدَکُمْ بِوَرِقِکُمْ هٰذِهِ إِلَى الْمَدِینَهِ فَلْیَنْظُرْ أَیُّهَا أَزْکىٰ طَعَامًا فَلْیَأْتِکُمْ بِرِزْقٍ مِنْهُ﴾ [کهف: ۱۹]؛ «پس یک نفر از خودتان را با این سکه‌ای که دارید؛ به شهر بفرستید، و باید بنگرد کدام یک از غذاها پاکیزه‌تر است، پس روزی و طعامی از آن برای شما بیاورد.» این جوانانی که به خداوند ایمان آوردند و دینش را پسندیدند، در پی غذای پاکیزه برآمدند که خداوند متعال داستان آنان را برای ما بیان و تأیید کرده است.

خداوند تبارک وتعالىٰ به ما چنین تعلیم می‌دهد که در هر چیز، بهترین را بگیریم؛ چنانکه می‌فرماید: ﴿وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ﴾ [بقره: ۱۹۵]؛ «و نیکی کنید که خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد.»

هنگامی که تو تک تک واژگان زندگی‌ات را خوب کردی، جزو نیکوکارانی خواهی بود که خداوند سبحان آنان را دوست می‌دارد و این مقامی بس بلند است. رسول خدا صلى الله علیه وسلم به نقل از خداوند متعال می‌فرماید: «وَمَا تَقَرَّبَ إِلَیَّ عَبْدِی بِشَیْءٍ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَیْهِ وَمَا یَزَالُ عَبْدِی یَتَقَرَّبُ إِلَیَّ بِالنَّوَافِلِ حَتَّىٰ أُحِبَّهُ فَإِذَا أَحْبَبْتُهُ کُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِی یَسْمَعُ بِهِ وَبَصَرَهُ الَّذِی یُبْصِرُ بِهِ وَیَدَهُ الَّتِی یَبْطِشُ بِهَا وَرِجْلَهُ الَّتِی یَمْشِی بِهَا وَإِنْ سَأَلَنِی لَأُعْطِیَنَّهُ وَلَئِنْ اسْتَعَاذَنِی لَأُعِیذَنَّهُ»؛ بنده‌ام به هیچ عملی به من نزدیکی نجسته که برایم محبوب‌تر باشد از آنچه بر وی فرض گردانیده‌ام و بنده‌ام پیوسته با انجام نوافل به من نزدیکی می‌جوید تا آنکه او را دوست می‌دارم و چون او را دوست بدارم، من وسیله‌ی شنوایی او می‌شوم که به آن می‌شنود و بینایی او می‌شوم که به آن می‌بیند و دست وی که بدان می‌گیرد و پای وی که با آن راه می‌رود و اگر از من بخواهد، به او خواهم داد و اگر به من پناه جوید، حتماً او را پناه خواهم داد. (بخاری: ۶۵۰۲)

♦ سادساً: قانون تحرک را به ما می‌آموزاند؛ در این سوره آیه‌ای وجود دارد که درباره‌ی این قانون مهم در زندگی افراد و جامعه سخن می‌گوید: ﴿هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِی مَنَاکِبِهَا وَکُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَإِلَیْهِ النُّشُورُ﴾ [ملک: ۱۵]؛ «او ذاتی است که زمین را برای شما رام گردانید، پس در گوشه و کنار آن راه بروید و از روزی او بخورید و بازگشت همه به سوی اوست.»

و این رسالتی است که انسان را در شب متوجه می‌گرداند تا خود را صبحگاهان برای سیر و سیاحت در گوشه و کناره‌های زمین که برایش مسخر شده‌اند، آماده کند و از روزیهای پاکیزه‌ای که خداوند برایش آفریده و اکرام کرده است، بخورد و هر که خود را به سستی وادارد، بهره‌ای از این مهمانی الهی نخواهد داشت؛ چرا که تنبلی بیماری مزمنی است که پیامبر صلى الله علیه وسلم از آن پناه جسته است: «اللّٰهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ العَجْزِ وَالکَسَلِ…»؛ بار إلٰها! به تو پناه می‌جویم از ناتوانی و کاهلی. (بخاری: ۲۸۲۳)

♦ سابعاً: یکی از آیات این سوره از جهانِ زیبای پرندگان که چشم‌ها را خیره می‌کنند، سخن می‌گوید تا از آنها یاد بگیریم؛ خداوند متعال می‌فرماید: ﴿أَوَلَمْ یَرَوْا إِلَى الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صَافَّاتٍ وَیَقْبِضْنَ مَا یُمْسِکُهُنَّ إِلَّا الرَّحْمٰنُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ بَصِیر﴾ [ملک: ۱۹]؛ «آیا به پرندگانی که بر فراز سرشان است که گاهی بالهای خود را می‌گشانید و گاهی فرو می‌بندند، نگاه نکردند؟! جز (خدای) رحمان، آنها را (کسی بر فراز آسمان) نگاه نمی‌دارد؛ بی گمان او به هر چیز بیناست.»

خداوند متعال محبت پرندگان را از زمان کودکی در دلم انداخته است؛ از آنها مراقبت می‌کردم و از حرکات و فراز و نشیبشان در فضای آسمان لذت می‌بردم و صبحگاهان چهچه‌ی آوازشان مرا شاد می‌کرد که این تعبیری زیبا از سرود سپاسگزاری است نسبت به آفریننده‌ی آسمانها و زمین.

من درس‌های زیر را از این آیه آموختم:

۱- تسبیح؛ خداوند متعال می‌فرماید: ﴿أَوَلَمْ یَرَوْا إِلَى الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صَافَّاتٍ وَیَقْبِضْنَ مَا یُمْسِکُهُنَّ إِلَّا الرَّحْمٰنُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ بَصِیر﴾ [ملک: ۱۹]. من اجتماع پرندگان و آواز بلندشان را که تسبیح می‌گویند، قبل و بعد از فجر و قبل از غروب و بعد از آن ملاحظه کرده‌ام.

۲- نظم و انضباط؛ پرندگان پیش از غروب آفتاب به لانه و کاشانه‌ی خود برمی‌گردند و صبح زود پراکنده می‌شوند.

۳- استقامت؛ پرندگان راه‌های بازگشت به خانه، یا راهی که به دنبال روزی می‌روند و یا راه هجرتشان در موسم‌های مختلف را تغییر نمی‌دهند.

۴- ذوق؛ پرندگان در شب از خانه‌های مسکونی مردم دوری می‌گزینند.

۵- الفت در میان یک‌دیگر؛ آن‌ها در مکان‌های معینی جمع شده و با یک‌دیگر اُنس می‌گیرند!

۶- خواب زودهنگام و سحرخیزی.

۷- انجام کار گروهی که از این قول خداوندی فهمیده می‌شود: ﴿وَالطَّیْرُ صَافَّاتٍ﴾ [نور: ۴۱]؛ «پرندگان در حالی که بال گسترده‌اند.»

۸- اعتماد بر خداوند متعال؛ رسول الله صلى الله علیه وسلم می‌فرماید: «لَوْ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَوَکَّلُونَ عَلىٰ اللهِ حَقَّ تَوَکُّلِهِ لَرُزِقْتُمْ کَمَا تُرزَقُ الطَّیْرُ، تَغْدُو خِمَاصاً وَتَرُوحُ بِطَاناً»؛ اگر شما آن‌چنان‌که حق توکل است، بر خدا اعتماد می‌کردید، همانند پرنده روزی داده می‌شدید که صبح در حالت گرسنگی بیرون می‌شود و شب با شکم پر برمی‌گردد. (ترمذی: ۲۳۴۴)

گویا خداوند متعال به ما می‌گوید: ای بندگانم! بر شما چیزی لازم نیست جز اینکه در زمین بروید و باز بر من توکل کنید؛ آن‌گاه من شما را همانند پرنده روزی می‌دهم که صبحگاهان با حالت گرسنگی از لانه‌اش بیرون می‌رود و شامگاهان در حالی برمی‌گردد که شکمش پر شده است.

♦ ثامناً: آیاتی از این سوره، سرانجام غمگین و دردناک کسانی را به ما بازگو می‌کند که از خداوند سبحان روگرداندند و به سخنان پیامبران گوش فرا ندادند و علت زندگانی خود در این دنیا را نفهمیدند. سرانجامی که ورود به آتش و صداهای دلخراش و انتقادهای نگهبانان و داروغه‌های جهنم را برای رویگردانان و تکذیب کنندگان در پی دارد. کسی که در این باره تأمل کند و آن را برای ذهن خود انتخاب کند تا در شب و روز از این سرانجام دردناک نجات یابد، برایش بسیار مفید خواهد بود. خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَلِلَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ ∗ إِذَا أُلْقُوا فِیهَا سَمِعُوا لَهَا شَهِیقًا وَهِیَ تَفُورُ ∗ تَکَادُ تَمَیَّزُ مِنَ الْغَیْظِ کُلَّمَا أُلْقِیَ فِیهَا فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ ∗ قَالُوا بَلىٰ قَدْ جَاءَنَا نَذِیرٌ فَکَذَّبْنَا وَقُلْنَا مَا نَزَّلَ اللهُ مِنْ شَیْءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِی ضَلَالٍ کَبِیرٍ ∗ وَقَالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ﴾ [ملک: ۱۰ – ۶]؛ «و برای کسانی که به پروردگارشان کافر شدند، عذاب جهنم است و چه بد جایگاهی است. هنگامی که در آن انداخته شوند، از آن نعره‌ای (وحشتناک) می‌شنوند، در حالی که آن می‌جوشد. از شدت خشم نزدیک است پاره پاره شود، هرگاه که گروهی در آن انداخته می‌شوند، نگهبانانش از آنها می‌پرسند: ”آیا بیم دهنده‌ای به سراغ شما نیامد؟!“ گویند: ”چرا، بیم دهنده به سوی ما آمد، پس ما او را تکذیب کردیم و گفتیم: هرگز خداوند چیزی نازل نکرده است، شما جز در گمراهی بزرگ نیستید“. و گویند: ”اگر ما می‌شنیدیم یا تعقل می‌کردیم، در (زمره‌ی) دوزخیان نبودیم“.»
دکتر عبدالسمیع الأنیس
ترجمه : زبیر حسین پور