دست آوردهای جهان اسلام در تولید علم

توسط خبرگزاری عقاب در سنبله 25, 1393

طی چندین قرن، دانشمندان مسلمانی که هر یک در رشته ی مربوطه خود سرآمد دوران بودند، علم را فعالانه در بسیاری از سرزمین‎های جهان اسلام پی‎ریزی کردند. جنبش ترجمه، که در دوره بنی‎امیه، بخصوص توسط خالد بن یزید (وفات 704 م. / 85 هـ ق.) شامی و ابن مقفع (وفات 759م. / 142 هـ. ق) خراسانی آغاز گردیده بود، در دوره عباسیان، به ویژه در زمان مأمون (833-786 م / 198- 218 هـ. ق) که حامی بزرگ علوم و فنون بود، به اوج خود رسید. مأمون در بغداد کتابخانه‎ای بزرگ به نام «بیت الحکمه» دایر کرد و تحت نظارت حنین‎بن اسحاق (وفات 873 م / 264 هـ. ق) مکتبی مخصوص ترجمه تأسیس کرد. متون یونانی یا مستقیماً از یونانی یا به واسطه سریانی به عربی ترجمه می‎شد. فضلای مسلمانان از این گنجینه‎های ترجمه شده بهره‎مند می‎شدند و اندکی بعد کار اصیل خود را رائه می‎دادند. در این کوشش باید برای جمع‎بندی پر اهمیت چهار علم ریاضیات، نجوم، شیمی و فیزیک ذکری به میان آورد.

ریاضیات:

درواقع همه شاخه‎های ریاضیات امروز را می‎توان به تلاشهای دانشمندان مسلمان نسبت داد. ارزشمندترین سهم مسلمانان در ریاضیات به کار بستن اعداد عربی و سیستم اعداد اعشاری (ده دهی) است. پیش از قرن نهم (قرن سوم هـ. ق)، اعداد رومی معمول بود که در آن ”صفر“ وجود نداشت. مسلمانان صفر را معمول کردند که کار ریاضیات را ساده ‎تر می‎کرد. اروپاییان روش جدید را ”لگوریتم“ نامیدند که از نام محمد بن موسی خوارزمی (وفات 85م. / 232 هـ.ق.) گرفته شده است. خوارزمی ریاضیدان بزرگی بود و علاوه بر ابداع زیج، در جبر و ریاضیات نیز آثار مهمی تألیف کرد. کتاب حساب الجبر و المقابله او تا قرن شانزدهم از متون اصلی درس ریاضیات در دانشگاههای اروپایی بود.

جبر، که ابداع خوارزمی بود، بعداً توسط عمر خیام (وفات 1121م. / 515 یا 517 هـ. ق.) تکمیل گردید. خیام هندسه تحلیلی را تکامل بخشید. ابوعلی حسن‎بن هیثم (وفات 1039م. / 430 هـ.ق.) و ثابت‎بن قره (وفات 901 م. / 288 هـ.ق.) پیشتازان این رشته‎ها بودند. در حوزه مثلثات، نظریه توابع، ”سینوس“، ”کسینوس“ و ”تانژانت“ توسط ریاضیدانان مسلمانان شکل گرفت. محمدبن بتّانی (وفات 929م. / 317 هـ. ق.) بیانگذار این رشته محسوب می‎شود.

در جمع‎بندی دستاوردهای ریاضیدانان مسلمان مشاهده می‎شود که آنها مفهوم اعداد را تعمیم دادند و علم جبر را تکامل بخشیدند و به صورت نظامدار درآوردند و رابطه آن را با هندسه حفظ کردند. مسلمانان مثلثات مسطحه و فضایی را توسعه دادند، جدولهای دقیقی برای توابع مثلثاتی ایجاد کردند و همانیهای مثلثاتی متعددی را کشف کردند.

2ـ نجوم:

نجوم نزد مسلمانان از علوم دقیقه‎ای بود که تحت عنوان ریاضیات طبقه‎بندی می‎شد. موقعیت، حرکات و فاصله ستارگان و بیان آنها به زبان ریاضی، و تعیین اوقات و فصول ازجمله موضوعات نجوم بود. نجوم در دریانوردی و سفر در بیابانها نیز کارایی داشت.

منجمان مسلمان در جریان‎ فعالیت‎های خود رصدخانه‎هایی ساختند و ابزار و وسایل رصد کردن را ابداع یا تکمیل کردند: ازجمله اصطرلاب، ساعت، سوزنهای مغناطیسی (برای دریانوردی)، قطب‎نما، و ابزار و وسایل متعدد دیگر. مسلمین محاسبات زیج و تقویم‎های نجومی را نیز فراهم کردند. بدین‎ترتیب، دستاورد عمده آنان در زمینه‎های رصد، ابزار‎سازی، و تکمیل مثلثات کروی برای حل مسائل ریاضیات نجومی بوده است.

در اینجا، از مشهورترین منجمان مسلمان فقط نام چند تن از جمله بتّانی، فرغانی (وفات 861م. / 267 هـ.ق.) ابن ینوس (وفات 1009م. / 399 هـ.ق) بیرونی (وفات 1048م. /440 هـ.ق.) ابومعشر (وفات 886م. / 272 هـ.ق.) و ابن‎قره را می‎آوریم. همه آنان در رشد علم نجوم سهم داشتند؛ بخصوص در زمانی که اروپای مسیحی هنوز در این رشته حرفی برای گفتن نداشت. تأثیر این آثار نجومی بسیار وسیع بود. مثلاً نام بسیاری از ستارگان در زبانها اروپایی منشأ عربی دارد: ازجمله Deneb (ذنب، دم)، Pherkad (فرقد، گوساله)، Acrob (عقرب)، Altair (الطیر، پرنده)، و واژه‎هایی چون Zenith (سمت الرأس)، Nadir (نظیر)، و Azimuth (السمت)، که همگی یادآور آثار محققان مسلمان است.

مطالب مشابه

نتایج نخستین جشنواره جهانی(شعر سبزمنش) اعلام شد

متاورس ایرانی رونمایی شد

مسلمانان و ترفند دین ستیزان / محمدنسیم مهدی

3 – شیمی (کیمیا): شیمی یا کیمیا یکی از نخستین علومی بود که در دنیای اسلام توسعه یافت (Chemistry) یا (Alchemy) نیز ترجمه واژه عربی کیمیا ست).

2ـ نجوم:

کار ابن‏هیثم در نورشناسی (Optics) بسیار پراهمیت بود و از این رو او را بنیانگذار نورشناسی مدرن می‎دانند. کتاب المناظر وی به لاتین ترجمه شد و قاعدتاً باید بر مطالعات بعدی راجر بیکن و ویتلو تأثیر گذاشته باشد. وی درکتابش قانون شکست نور را در هنگام عبور از دو واسطه متفاوت تعیین کرد. او اعلام کرد که نور از شییء به چشم ساطع می‎شود و چشم را به مشابه یک دستگاه انکسار نور مورد بررسی قرار داد. بعلاوه، در مورد پدیده شکست جوی نور تحقیقاتی انجام داد و عدسیها و ‎آینه‎ها را بررسی و تکمیل کرد. او نخستین کسی بود که پدیده ”اتاق تاریک (Camera obscura)“ را درخلال کسوف شرح داد. وی در مورد حرکت اجسام نیز مطالعاتی انجام داد و نتیجه گرفت که حرکت، کمیتی جهت‎دار (بُرداری) است. در بررسی حرکت، اصل لختی) اینرسی) را کشف کرد و اظهار داشت که جسم متحرک تا ابد حرکت می‎کند مگر آنکه نیرویی آن را متوقف کند یا حرکت آن را تغییر دهد.

بیرونی نابغه دیگری بود که جغرافیه دان، ریاضیدان، منجّم و فیزیکدان بود. کتاب التفهیم لاوائل التنجیم او طی چندین قرن متن درسی بود و قانون مسعودی وی اثر کلاسیک نجوم اسلامی محسوب می‎شد. در موضوع ثقل ویژه (چگالی نسبی) مطالعاتی کرد و فرمولهایی را برای تعیین وزن مطلق و وزن مخصوص تمام اشیا ارائه داد. خازنی طبیعی دان بزرگ دیگری بود که در زمینه مکانیک و هیدرواستاتیک به مطالعه پرداخت. کتاب میزان الحکمه وی به طور عمده به این دو موضوع اختصاص دارد. این کتاب یکی از برجسته‎ترین آثار در زمینه مکانیک، هیدرواستاتیک و فیزیک در قرون وسطی است. خازنی وزن و چگالی هوا را اندازه‎گیری کرد و کشش سطحی مایعات را مورد مطالعه قرار داد. کتاب او حاوی نظریه‎ای در مورد ثقل است، که به نظر وی نیروی مرکزی است که به سمت مرکز عالم (یعنی کره زمین) گرایش دارد. بن موسی، ابن‎سینا و شیرازی نیز با مکانیک و هیدرواستاتیک سر و کار داشته‎اند. شیرازی که درباب مکانیک، نورشناسی و پدیده‎های جوی آثاری دارد، نخستین کسی بود که توضیح داد قوس قزح (رنگین‎کمان) از شکست اشعه خورشید در قطرات ریز آب موجود در هوا ایجاد می‎شود. سرانجام، باید افزود که مسلمانان در علوم متعدد دیگری چون طب، کشاورزی، دریانوردی، معماری، جغرافیه و غیره نیز تبحر و استادی خود را نشان دادند. حتی در همین توضیح مختصر هم مشاهده می‎کنیم که چگونه مسلمین متقدم چنین علوم مهمی را پروراندند.